Еш йÿла. Ош тÿняшке у айдеме толын…

Ош тÿняшке у айдеме толын, тый ава лийынат. Ынде ÿдыр але ÿдырамаш гына огыл, тый ава улат! Шÿм йымалнет индеш тылзе нумалын коштмеке, ош тÿням уэмден, у илышым конденат. Шкендым вес тÿрлын шижаш тунемаш Шочын Ава Юмына индеш тылзым лÿмынак пуа, тидын годым ме шочшаш икшывым веле огыл кÿктен шуктена, шкежат вес илыш тошкалтышыш ошкылым ышташ ямдылалтына. Чылажымат вес шинча дене ончалына, шонышаш амалжат ынде весе. Ешет кугемын, тугеже тукымет шуйна, уло кöлан чон поянлыкым кусараш, уло кöн верч шонаш, кöм туныкташ. Илен-толын, шоҥгеммеке, уло кöлан ÿшанаш. А могай вара тудо айдеме лиеш?

Шоныман. Ончылгоч туныктен ямдылет гын, илышыжат сай лиеш, очыни. Тидын годым у шорвондым ида кычал, манме шуеш. Вет калыкнан моткоч шуко еш йÿла поянлыкше уло. Тудым шотыш налыда гын, сайрак докан. Курымла дене аваже ÿдыржым, эргыжым коважын ойым шотыш налын ончен-куштен.

Изи ньога – нöргö шÿлыш. Уто еҥлан ончыкташ огеш лий, моктеммутым ойлыман огыл, утыж дене куанаш огеш кÿл. Вет аванат шке йочалан шинча возын кертеш. Шинча вочмо деч аралыман. Тыгак аралтыш семын йошкар меж шÿртö дене кидшолым ыштат, йоча воктеке ончылгоч ямдылыме кумалтыш кинде курикам, а кÿпчык йымакыже вашкÿзым пыштат.

Суртыш уна-влак толыт гын, саҥгашкыже шÿчым йыгалтат. Уна-влакым ужатымеке, изи йочан шÿргыжым яндар вÿд дене шÿялтен «шинчавочмыжо кайыже» манын каласат. Уке гын, изи аза чот шорташ тÿҥал кертеш, мален колташыже нелырак, кунамже шокшештынат кая. Изи годым мыланемат пеш вашкен шинча возеш ыле. Чот шокшештынам, кынелынат кертын омыл. Тунам мемнан деке Качыра кована толын, яндар памаш вÿдым конден. Суртыштына тиде вÿд дене ÿстелын ныл лукшым, икмыняр совлам, омса кылым шÿялтен, вара «Памаш вÿдшö кунам мöҥгешла каен кертеш, тунам гына шинча возын кертше. Шинча вочмыжо кайыже» манын ÿмбакем пургыжалын да шÿргем шÿялтен колтен. Тидыже мыланем ситен, изишак жап эртымеке, кынелынам да модаш лектын куржаш ямде лийынам.

Изи азан шондаш лийын кертеш. Тидын нерген врач огеш каласе, воктенет коват уло гын, вигак шижтара. Марий-влак шондаш лукмо нерген палат. Тидым азам мончашке пуртымо годым ыштат. Ложаш дене руашым ончылгоч лугалтен ямдылат. Тыгодым «Тевыс, изилан, шондаш лукташ шонен, руашым ыштем. Капшым шондаш деч утарыза, малашыже ласка лийже, таза да йытыра кушшо» маныт.

Мончаште азан капшым ырыктат, ава шöр дене йыгалтат, изиш лиймеке, руашым кап мучко, чурийшкыжат йыгат. Шондашым полан вÿд але мÿй дене лукташ лиеш.

Тудо шем пырче семын койылда, лукмеке, чывыштенрак, йыген-йыген поген налыт. Вигак налын от ойыро гын, варажым йомынат кертеш, мöҥгеш пура. Шукыж годым чуриеш, вачÿмбалан шондаш лектеш. Кунамже тупге, оҥге, кид-йолге, шеҥгелге – чыла верыштат лиеш. Чылт öрат, кушеч тудо изи капыштыже лектеш?

Шондашым лукмеке, аза ласкаҥеш, малашат канен мала, утыжым шортмым чарна. Уке гын, аза пуйто амал деч посна эре шорташ толаша, омыжат кÿчык да шортын помыжалтеш. Кугурак лиймекыжат капше удырыкта.

Шондаш чот лектеш гын, ик гана дене серлагаш нелырак, кокымшыланат луктын ончыман. Йочам орландараш огыл манын, чыла шке жапыште ыштыман.

Йоча, ош тÿняшке толмеке, чылаланат эркын тунемеш. Йырваш мо уло – палыме лиеш, ужын, колын, кучен ончен, умшашке налын тамлен ончен, кÿзен-волен, тÿкнен-пуреҥгаен… Тудым орландарен-орландарен, икте почеш весе пÿйжö лектеш. Лÿҥген-чытырен шинчаш, вара нушкаш, кынел шогалаш тÿҥалеш. Воштылаш тунеммеке, еҥ кумылым савыра. Мо кÿлешыжым каласен але огеш мошто гын, кузе-гынат шижтараш тырша: але шортын-кычкырен, але йÿкым луктын, ончыктен. Варажым кутыраш тунемман. Мыняре шуко тудлан пален налман, тунемман!

Шанчъеҥ-влакын ойышт почеш, илыш кутышым ончымаште, шочшо икшыве кум идалык марте эн шуко шинчымашым налеш. Тудын, рушла ойлаш гын, «инстинкт самосохранения» вияҥеш. У айдемылан ик эн лишыл эҥертыш – ача-ава. Нуно илаш туныктат гын, сай. Южышт икшывым чот перегат. Тудлан камвозаш огеш лий. Камвозеш – шкежлан кынелаш огыт пу, куржын миен нöлталаш тыршат. Нигуш кÿзаш-волаш, шорташ, вургемым амырташ ок лий… Могай ончыкылыкым икшывылан ямдылат? Капка меҥгыла шоген, йоча нимолан йöрдымö кушкеш. А илышым илен лекшаш опытым погыман.

Йочан кошташ тÿҥалме пагытыштыже марий-влак «кепшыл руымаш» йÿлам шуктат. Икшывын ик-кок ошкылым ышташ тÿҥалмыжым кова-коча эскерат. Ошкылаш тарваныше йоча шеҥгеке коча кидышкыже товарым налын шогалеш. Ава-ача шкешт деке сымыстарат, а коча ошкылшо йоча почеш, «кепшылым руэм, кепшылым руэм» манын, кÿварыш товарым пÿсыж дене тушкалтен-тушкалтен кая. «Кепшылже» пуйто йочан йолжым авалтен да ошкылашыже мешая, сандлан йолжо пуналтеш. Тыгай йÿлам мучашлымеке, «ынде сай кошт, кид-йолет лывырге лийже, кап-кылет куштылго лийже, илыш корнет кужу лийже» манын, коча сугыньла. Ава-ача куан дене поро мутым ойлат, «кочат кепшылым руале, ынде сай кошташ тÿҥалат» манын йочалан ÿшандарен каласат. Чынак, тиддеч вара йоча йолÿмбалне пеҥгыдырак шогаш да писынрак ошкылаш тунемеш.

Вес йÿла – азан ÿпшым икымше гана пÿчмаш. Икшывын шочмыж годсо ÿпшым пÿчкаш вашкыман огыл, но идалык деч ончыч тидым ыштыман. Тудым аралтыш семын аклат. Тыгай ÿпым пÿчмеке, йочан ÿпшат, сынжат вашталтыт. Кудыргалше ÿп вияш лийын кертеш. Мамык гае пушкыдо, пÿчмеке, чоштырарак кушкеш. Икымше ÿпым ава, посна пыштен, кужу жап арала. Тыге икшывым ош тÿняшке кондышо ю вий вуйÿмбал суксо дене вашкылым чоҥа. Варажымат тиде ÿпым кудалтыман огыл, а тулышто йÿлатыман. Тыгак калыкыште ойлат, икшывын ÿпшым икымше гана идалык деч вара пÿчкыт гын, икшыве осал йылман лиеш.

Йÿлам палыман, шуктыман. Тек кушкын шогышо тукымна келге вожан, виян да аралтышан лиеш.

Автор: Ираида Степанова.