Еш йÿла: Пиалдам арален илыза!

Сӱан деч вара у еш чӱчкыдынак ава-ача деч посна илаш тÿҥалеш. Тидын годым вашке палдырна: кудыжо кузе еш илышлан ямде. Самырык мужыр еш сомылкам пайлен мошта мо? Шийвундым пырля кучылтыт мо? Иктаж йодыш лекме годым амалжым икте-весылан умылтарен моштат гын, иксемынрак шонаш тыршат да ваш умылат гын, еш пиал вийым пога. Икте-весым чыташ тунемман, поснак ӱдырамашлан. Но вӱдым подыл коштман огыл, южгунамже пöръеҥ ваштареш ойленат моштыман. Кажне гана «йöра чытем» манын, чон лукыш кочым шылтен пыштымеке, еш илыш пиал, жап эртымеке, шырпешт шаланен кертеш.

Еш пиалым кажне кечын, кажне шагатыште, кажне татыште таптыман. Поро мут, ныжыл шинчаончалтыш, еш йÿла, ваш-ваш полшымаш, икте-весым умылымаш, сурт-оралте кöргысö да сад-пакча кокласе тÿрлö пашам пырля ыштымаш да ласкандарыше йöратымаш – еш пиалын посна-посна ужашыже-влак улыт.

Тачысе телевидений да интернет еш илыш умылымашым йоҥылыш ончыктат. Сандене самырык ÿдырамашын да пöръеҥынат шукыж годым йоҥылаш шонымашышт шочеш. Южыштлан иканаште чылажат кÿлеш: пачер, машина, ужга, мотор вургем, шöртньö да т.м. Шоналташ гын, айдемын тиде лийшаш, но чылыжымат пырля ыштен налман. Айдемын психологийже тыге чоҥалтын: шке ыштыме шергын аклалтеш. Ямде яра кая.

Еш уло гын, икшыве лийже! Тиде - Юмын кучыктен пуымо эн кугу пиал! Но кызытсе пагыт кажне ешым таза икшыве дене огеш куандаре. Юзо мужыоын азажат ок шоч. Нöшмыже нерештеш гынат, тенийысе ÿдырамаш уда койышыж дене шочшаш икшывын тазалыкшым мÿшкырешак кошарта. Тамака, арака, наркотик, йÿштыштö чара кылымдым да шылыжым ончыктен коштмаш, чара мÿшкыран фотовойзыктышым ыштымаш да моло амалат.

Мÿшкыран лиймеке, ÿдырамашлан кугу тÿткыш кÿлеш. Ожныракше нелемме нерген еҥлан ойлаш тоштын огытыл, кужу пагыт еш гына пален – осал логалме да шинчавочмо деч араленыт. Сандене мÿшкыраҥше ÿдырамаш моло дене тöр пашам ыштен. Пелашыже неле паша деч арален гын, арален; уке гын… Еҥ коклашке лекташ логалын гын, ÿдырамаш ÿмбакыже аралтышым чиен: шÿйшерым, аршашым, шыркамам, кидшолым да т.м.

Йоча шочмекат, тÿрлö аралтышым ыштеныт. Ачаже йöратен ашныже манын, шочшо азам ачажын тувыреш пÿтыралыныт да пиалан илышым сугыньленыт. Авагашташ сакалтыме шепкашке осал деч аралтышым – вашкÿзым, варавакшым пыштеныт. Шинча логалме деч аралаш манын, шепкам ош шовыр дене шоҥалыныт.

Шочын вочшо азам шупшалаш, утыжым кучылташ ойöрö улмаш. Йочам икымше гана кидышке налмышт годым кугурак-шамычат (ача-ава, коча-кова, родо-тукым) сугыньым каласеныт да ший оксам кучыктеныт. Шукыж годым идалык мартеат шке лÿм дене огыл, а важмалдык лÿм дене кутыреныт. Мутлан, изи чукай, колой, изерге, изике.

Марий ешыште ожно шочын вочшо азам мончашке икымше гана пуртымо годым посна йÿла лийын. Икшывым мушкаш кугурак ийготан пагалыме ÿдырамашым йодыныт. Лÿмынак мончам олтен, яндар памаш вÿдым конден, монча кува-кугызам пелештен, монча коҥга тулым ылыжтеныт, шудо вÿдым ямдылен, лывырге выньыкым пуртеныт. Тыгерак икшыве шочмо косаж дечын утла, ош тÿнясе илышлан кап-кылжым, чурийжым йытыраен лектеш, шоненыт.

Чыла шотым шуктымеке, икымше гана мушшылан тауштен, солыкым пöлекленыт.

Марий-влак эн сай эмлан яндар памаш вÿдым шотленыт. Вÿд дене кутыреныт, арулыкшымат араленыт. Шинча вочмо годым мален от керт але температура кÿза, кап шокшештеш – ковам памаш вÿдым конден, коркашке темен, вÿдлан ала могай мут-влакым ойлен, ÿмбакем шыжыктымыжым шарнем. Садланак, очыни, изи годым черле пöрдалме огыл.

Ынде шанчыеҥ-влак иктешлен возат, ойлат – вÿдын шарнымашыже (память) уло! Тугеже мемнан кугезына-шамыч шкешотан шанчызе лийыныт. Икшыве таза кушшо манын, шкеныштын шонымашыштым вÿдлан эре каласеныт: шÿргым шÿялтыме годымат, мончаште мушмо годымат, йÿштылаш пурымо годымат. Кунамже вÿдын вийжым ешараш шонен, тушкак кÿлешан шудым пыштеныт, эмлалтыныт, чон вургыжмым лыпландареныт.

Икшыве кушкеш, тевыс тудо шыргыжаш тÿҥалеш, икымше гана «ава» манеш, шинчаш, шогаш толаша, ошкылнеже. Жапым шижын, йочалан «кепшылым руат». Кошташ толашыше йочажым кид гыч кучен, аваже вÿден кая, ачаже почешыже йочан тошкалме верышке товар нерым шында да «кепшылым руэм» манеш. Тыгай йÿла йочалан вашкерак йолÿмбаке пеҥгыдын шогалаш полша.

Марий йÿла почеш, у ешыште йоча шочмеке, икмыняр пагыт эртымеке, сÿаныште чÿчкышö-влак узыпкам пукшаш коштыт. Тичмаш кинде дене, шулдыран кайык дене тукым пайремышке погынат.

Ешышке уна толмеке, ончыч сурт оза-влак ÿстелтöрышке шындат, шке сийыштым темлат. Тидын годым воктене улшо сай пошкудыштым, лишыл родыштым узыпкам кочкаш ÿжын толыт. Чылан погынен шумеке, ÿстелым йытыраен шындат да пукшаш кондымо чесым вераҥдат. Кугурак (але ешын юмынтаҥже уло гын) тичмаш сортам чÿктен, узыпкам пелешта, икшывылан да ава-ачажлан, узыпкам кондышыланат Юмо дечын кужу да пиалан илышым йодеш. Тичмаш киндын ужашыжым авызлаш пуат да сурт озам, азаге, пошкудыге ÿстелтöрышке шынден, узыпкам пукшаш тÿҥалыт, пайремым ыштат. Тыге чылан погынен, тукымышто у еҥым куанен вашлийыт.

Паша айдемым ок локтыл. Паша илышлан туныкта. Нине калыкмут курымла дене тергалтыныт. Марий ешыште йочам изинекак илышлан туныктеныт. Пашалан тунемше икшыве кушкеш гын, тугеже илышыште ок йом. Кугуракше изирак шольо-шÿжар-влакым онченыт, моштымыштлан туныктеныт. Коча-кова, ача-аваштын шогылтмыштым эскерен, кугуеҥла модын тунемыныт: кочкаш ямдылымаш, унам вашлиймаш, сурт сомылкам ыштылмаш, азам ончымаш, кожлаш коштмаш да т.м. Изи ÿдыр аваже семын кояш тыршен, эрге ачаже семын шогылтын.

Кугурак-влак пашам ыштымышт годым икшыве полшаш кумылым ончыкта гын, поктен огыт колто, мöҥгешла – кумылаҥдат да туныктен шогат. Поктен колтет гын, вес гана йоча огеш тол. Йоча кумыл – Юмын кумыл, маныт. Кажне сомыллан шке пагытше. Тидын годымак икшыве ончыклык еш илышлан изинек тунемын шога.

Психолог-влакын палемдымышт почеш, икшывын койышыжо кум ий марте чоҥалтеш. Сандене ача-авалан тиде пагытыште утларак тÿткö лийман. Йоча – мемнан ончыкылыкна. Молан туныктет, тудак лиеш. Вара öраш нимолан: «кучеш тыгайже лектын?». Калыкмутат тыге ойла: «Йочам олымбалне тореш кийымыж годым кучен кертын отыл гын, кутынь вочмекыже кучаш неле».

Таче южо ача-ава йочажым модыш семын але арвер семын кучылтеш. Ик могырым, йочан чыла йодмыжым шукташ ямде. Кычкырен, магырен, колой кугыеҥым сеҥа. Тиде койыш тыгак лакемын шинчеш.

Вес ава-ача йочам шке шонымыж семын гына ашна, чот пеҥгыдын куча. Тÿҥ ойышт: «Мый тылат каласенам», «Мутым от колышт, сейчас…». Йочалан вес семын шонаш, шке семын ышташ эрыкым ок пу, йоча ача-аван кÿштымыжымак веле шуктышаш. Илен-толын, тыгай икшывылан илышыште неле лиеш. Вет тудын шке шинчаончалтышыже уке. А йочам шонаш туныктен шогет гын (тыге ыштет гын - мо лиеш, туге ыштет - кузе лийын кертеш), илышыште шкенжым пеҥгыдын шижаш тÿҥалеш, йöсö-неле пагыт годым чын корнышко лекташыже каньыле лиеш. Вет илышыште ава эре воктене лийын огеш керт.

Еш пиалым да икшывын пÿрымашыжым чоҥымаште ава кугу верым налеш. Ӱдыр, ÿдырамаш еш пиалым чоҥымаште мутым куча. Таклан огыл калыкмут шижтара: «Ӱдырамаш еш пиалын кум лукшым куча, пöръеҥ – ик лукшым». Ӱдырамашым йöратыше пöръеҥ шукыж годым пелашын мутшым шотыш налын ила. Мÿшкыреш индеш тылзе нумалше да чызе шöрым пукшышо ава икшывылан лишылрак. Сандене аван икшывым ончымаште сомылжат кÿжгö, шижын моштымашыжат виянрак, ончен-туныктен шогашат тудланак шукырак логалеш. Юмо тыге пÿрен!

Пиалым шке кид дене чоҥена. Жапыштыже кÿлеш семын шонен гына моштыман да чын корным таптыман. Тошто йÿлам аклымашат пиалан марий ешым шукемдаш полша. «Тачысе кечем пиалым кондыш, илаш кумылым нöлтыш» манаш амал уло гын, тугеже чыла сай.

Пиалан лийза! Еш пиалдам арален илыза!

Автор: Ираида Степанова.