Еш йӱла: Сӱанлан ямдылалтме пагыт

Кызыт сӱанлан ямдылалтме пагытым шукынжо ӱдыр-качын вургемжым, кочкыш-йӱышым ямдылыме да каныме верым ойырымо дене кылдат. Кӱлешанлан фото ден видеовойзымашым шотлат, пуйто кажне самырык мужыр - киноактёр але фотомодель! Мутат уке, шарналташ возен кодыман.

Но южгунамже тыгай шонымаш шочеш: пӱтынь сӱаным тидлан верч гына ыштат. Камере ончылно лӱмын шупшалалтыт, тӱрлӧ семын койыт. Чынжым гын, тидым ышташ огеш лий. Еҥ шинча деч шке йӧратымашым арален моштыман, шӱм-чон шижмашым утым ончыктыман огыл.

Ава-ачана мужыраҥме годым йылтак вес шонымаш дене сӱаным ямдыленыт да сӱан кече годымат ушышто вес шонымаш илен.

Ме палена: качын ӱдырым йӱктымеке, сӱанлан ямдылалтмаш тӱҥалеш. Тыгодым ӱдырлан качын родыжым пален налман да эн лишыл-влаклан кертме семын пӧлекым ямдылыман. Тидыже ончыкылык пелашын ешыж да родо-тукымжо дене палыме лияш полша. Нунын койышыштымат шижаш лиеш, пӧлекым кучыктен, самырык вате ончыкылык вашкыллан сай тӱҥалтышым ышта.

Качын тӱҥ сомылжо ӱдыр налаш кайыше родо-влакым чумыраш, сӱан калыкым иктеш шынден наҥгаяш лӱмынак автобусым кычалман, савуш марийым палемдыман, киндым наҥгайыше крес ава-ача дене кутырен келшыман. Шке тукым верчын, тӱшкан погынен, сӱанышке тарванат гын – тиде ваш келшен, ваш эҥертен, полшен илымашым ончыкта. Сӱан шот дене да весела кумыл дене эртыже манын, сай шӱвырзым, тӱмырзым, гармоньчым йодман. Тидлан каче вел гычат, ӱдыр вел гычат шонышаш улыт . Вет кок велымат чыла родо-влакым тарватыман.

Ӱдыр вел гычын родо-тукымым сӱан почеш каяш тарватыман. Нунын сӱан вургемыштат тичмашнек лийшаш. Мутлан, Кужэҥер вел марий сӱан вате шиян тувырым, шовырым, ужар сывыным, ончылшовычым, рывыж упшым, йолван шовычым чийышаш, кидыш носовикым кучышаш, оҥышко ший аршашым, шӱшерым сакышаш, тыгак оҥылаш йымал, шиян ӱштӧ, тасма ӱштӧ лийшаш. Тидым чыла йытыран чиен моштыман да эше мурен-куштен-чӱчкен кертман. Тидлан ончылгоч ямдылалтде ок лий. Таклан огыл, кунам тыглай илышыште иктаж-кӧ юватылеш гын, тудлан пӱшкыл пуат: «Чылт сӱан вате гай погынет».

Сӱан ватылан икыт-кокытшым талырак мурышым, яндар йӱканым, шуко мурым палышым ӱжаш тыршат. Нуно сӱан мучко мурен-чӱчкен шогымо коклаште тӱҥ улыт. Почешышт самырык вате-влакат тунем шогат, вожылшырак вате-влакат рӱжге ушнат. Кечымучко сӱан мурен-чӱчкен йӱкланыже манын, кажне сӱан ватылан, пӧръеҥлан шуко пӱжвӱдым йоктарыман!

Тиде пагытыште каче ден ӱдыр коктынат ончыкылык у ешышт нерген шонат. Ача-авашт, шке илышыштым шымлен, кӱлешан ойым каласат. Каче шке аважым ончен, шӱм пелашыжым оза вате семын акла. Ӱдырлан аваже поро шонымаш дене тӱрлӧ ойым каласа. Чынак, тидын годым ава-ачан поро сугынь мутышт моткочак кӱлешан. Икте-весыштлан торешланаш тӱҥалыт гын, сӱанат да ончыкылык илышат шотлан ок тол. Вет ты пагытште моткоч кугу тукым вий тарвана. Осал шомак дечын пеш эскерыман.

Оръеҥлан сӱан годым тӱрлӧ аралтышым ыштеныт да кызытат тиде йӱлам шукташ тыршыман. Аралтышым чийыме тувыреш, вӱргенчыкеш тӱрлат, але булавкым пӱшкылыт, оҥ кӱсенышке аралтыш семын еш кумалтыш гычын арален кодымо кошкышо кинде падырашым вӱдылын пыштат. Чара капым огыт ончыкто, вуйымат леведыт. Кызытсе гай оръеҥын юбко йымалсе йолеш кылдышым калык ончыко почын ончыктымо – йӧршын нимолан йӧрдыме койыш.

Сӱан годым шинча вочмаш кугу осалым ыштен кертеш. Сандене шоналтыза: Тыланда сӱан мо тыгай? Але шоу, але у ешлан тӱҥалтыш ошкыл? Ожно сӱанлан ямдылалтме пагытыште еш кумалтышым лӱмынак эртареныт, Юмылан кумалын эргылан тичмаш еш пиалым йодыныт. Тыге кӱкшын акленыт самырык еҥын илыш вашталтме татшым! Кызыт шукышт сӱаным йӱын-кочмо да «кочо» кычкырыме пайрем семын веле эртарат.

Еш илыш тӱрлӧ йӱла дене пеҥгыдемеш. Кунамже ала могайжым шке шонен луктыт, шукыж годым курымла дене тергалтше йӱлалан эҥертат. Мутлан, ӱдырын аважлан оҥышко пыштыме окса нерген поснак каласыме шуэш. Тудым ончылгочак каче ямдылышаш. Изи ош лаштыкеш оксам вӱдылеш, вара ӱдыр суртышто аван сугыньым ойлымыж деч ончыч каче ӱдырын аважын оҥышко окса вӱдылкам пышта да каласа: «Тау тыланет ӱдырым шочыктен, чызым пукшен, ончен куштыметлан. Таза да кужу ӱмыран лий». Тиде авалан эн шерге ак! Тыгай мут дечын вара ава чон вигак левен кая, вет тудлан йӧратен-ашнен лукмо ӱдыржым вес ешыш луктын колташ, шкеж дечын ойыраш неле.

Ӱдырлан йӧратыме еҥын ава ден ачажым «авай, ачай» манаш тунемман, вет. Калыкыште тыге ойлат, «икымше тат гычак «авай, ачай» каласет гын, чыла шотеш толеш». Чынак, тиде вашкылым пеҥгыдемда, чоным лывырта, кумылым налеш, шке еш гаяк шижмашым луктеш. Ӱдыр илашак шонен толеш гын, «авай» манын куштылгын пелешта.

Тачысе пагытыштат еш йӱлам аклыше да шуктен шогышо-влак эше улыт. Теве «Энсай» кевытыште вич ий ондак самырык мужыр Ева (Эйвика) Искакова ден Владимир Аптулаев марий сӱан вургемым ыштыктеныт. Ӱдыр-каче да нунын ешышт сӱанлан шотым кучен ямдылалтыныт. Ева аваж дене пырля качын лишыл родо-тукымжылан солыкым, тувырым тӱрлен. Качылан кум метран солыкым ямдылен. Вара сӱан годым оръеҥ качын суртыш пурымо деч ончыч йот еҥ дене уна лийын, тыгак пöлекым ыштен. Ожно тиде йот еҥже дене ӱдыр ик тылзе дене илен кертын, пырля марлан кайышаш вургемым ямдыленыт.

Кызыт Аптулаевмыт еш кок эргым ончат, нунат марий ӱдырым марлан налаш шонен пыштат гын, самырык ача-ава тунам нунылан марий сӱанымак ышташ кутыра.

Шуко курымла дене аралалтше йӱла-влак виян улыт, садланак шуко ий дене илат. Тыглай гына шонен лукмо лиеш гын, нуным шукертак мондат ыле. Сандене илыш вашталтме пагытыште тидым шотыш налман. Еш пиалым сӱан кечын гына огыл, а ӱмыр мучко чоҥаш логалеш. Пиалан илышым чоҥаш куштылго огыл, но чылажат шке деч шога. Кузе шонет – туге илет! Шонен, висен мошташ кӱлеш. Кунам пелаш дене коктын ик семын шонен илет, тунам илышат ӱй да мӱй лиеш!

Автор: Ираида Степанова,
"Саскавий" марий ӱдырамаш ушемым вуйлатыше.

PS: "Еш йӱла" рубрикым "Марий сандалык - Марийский мир" журналыште почмо. Тудын дене "Арслан" этнокультур интернет-журналыштат палдараш тӱҥалына. Шергакан таҥна-влак, теат еш йӱла нерген каласкален кертыда. Вучена тендан материалдам. Ушныза! Электрон почто: mari-arslan@mail.ru.