Финн-угор калык-влакын тӱвыраштым вияҥден колтымо шотышто...

Kongress16.06.17_mari-arslan.ru+_1.jpg «Финн-угор калык-влакын тӱвыраштым вияҥден колтымо шотышто этноэкологий проект-влак». Тиде теме дене культурологий доктор, Марий кугыжаныш университетын профессоржо Шкалина Галина Евгеньевнан статьяжым тÿткынрак лудаш темлена.

Кызытсе саманыште кугу вашталтыш-влак каен шогымылан кöра цивилизацийна койынак весемеш. Тыгай илышпужымаш экономикым, техника ден коммуникаций аланым веле огыл, калык тӱвыра кышкарымат тарвата. Глобализаций ден регионализаций манме кок вашшогышо йогын-влак, икте-весышт дене ӱчашен толашат, кажныже сеҥышыш лекнеже. Регионализаций мутшым ме калык тӱвыра семынат умылен кертына, молан манаш гын, мландывалын кажне регионыштыжо тӱрлӧ йылме дене мутланыше калык ила (чылаже шанчызе-влак 6000 наре йылме улмо нерген ойлат, тыгодым кажне кок арняште могай гынат диалект йомын толеш). Арамлан огыл посна калыкын этноэкологийже, этноэтикыже, этнополитикыже дене кылдалтше йодыш-влак эре пӱсакулыт, манаш лиеш.

Шке жапыштыже ЮНЕСКО тӱнямбал организаций мландывалне илыше чыла калык-влакым шымлыме негызеш тыгай иктешлымашым ыштен:
а) чыла калыкын тӱвыраже шкешотан да шке акан;
б) тӱвыра-влак кокласе ойыртем-влакым пытарыме тӱвыра-влакым йомдарыме деке наҥгая;
в) калык тӱвыра-влак кокласе ойыртем-влакым ӱштын, тӱнямбал культурым вияҥдаш ок лий.

Тачысе кечылан раш: кеч-могай культурым у жаплан келыштарен гына тудын ӱмыржым шуяш лиеш. Лач тидланжак проект-влак кӱлыт. Проект мутым ончыко кудалтымаш манын, кусараш лиеш. Такшым кызытсе жапыште кеч-могай у пашам, у тӱҥалтышым тыге аклат. XXI курымышто тӱрлӧ калыкын пӱртӱс ден тӱвыра генофондыштым арален кодымо шотышто чынже денак шуко у проект-влак шочыныт. Мемнан родо-тукым калык-влакат шке илыш йӱлаштым арален кодымо шотышт ошуко сай проект пашам ыштеныт.

Финн-угор тӱняште экоцентризм (oikos – сурт, пӧрт) дене кылдалтше паша ончыко лектын. Экоцентрист-влак айдемым пӱртӱсын озаже семын огыл, а тудын ойыраш лийдыме ужашыже семын ужыт. Шарналташ гын, мемнан коча-кована-влак шкеныштым эре лач тыгак веле шижыныт. Арамалан огыл нуно шӱдӧ, тӱжмле ий дене пӱртӱслан эҥгекым кондаш огыл манын, кугу олалам чоҥен огытыл; мӧҥгешла, посна илем, хутор-влакым тӱрлӧ вер-шӧр дене келыштарен, шкеныштым «кок тӱтыра коклаште» илыше чонанлан шотленыт. Мо оҥайже, кызыт, у жапыште,тыгай тӱняончалтыш у проект семын аклалтеш. Моланже раш, вет ХIХ-ХХ курымлаште айдеме тукым шкенжым пеш удан ончыктен: чыла гаяк цивилизацийым авалтыше шучко деч шучко сар-влак, мландыкӧргӧ поянлыкым толен, йомакысе гай пойымаш, лавыран «гламурым» шаркалымаш да т.м. Чыла тидыже экологий дене кылдалтше кризисыш конден. ХХI курымышто айдеме уэш историй лончыш ончалын, очыни, акрет жапысе коча-кована-влак деч тунемнеже, туштак тудо арулыкым, моторлыкым, аралтышым кычалеш. Чынже денак, кажне калыкын йырваш улшо, вераҥдыше да пукшышо пӱртӱс дене кылым посна кучен моштымыжо,йöнжö манына, палыже улыт. Мутлан, тошто марий мурышто тыге ойлалтеш: Пич чодыра – мыйын ачам, ужар олык – мыйын авам, волгенче – йӧратыме йолташем-влак». Арамлан огыл марийын чоныштыжо пӱртӱс тачат шнуй верым налеш, мемнан менталитет вожна кызытат кӱсотышто. Пуйто пылышна акрет жап гыч коча-кованан йÿкшым колеш: кузе мый таче пӱртӱсым йӧратем, туге мый эрла илаш тӱҥалам, тыгак мыйын ешем, мыйын калыкем, мыйын элем тӱзланат. Тыгай этноэтика моло родо калык-влакланат пеш лишыл.

Тыгеракын, тиде ужашым иктешлен, палемдена: кеч-могай калык тӱвыра сандалыкын тӧртыкшым ( законжым) пален шогаш, иктаж-могай сусыргышо нергежым, шӧрынжым тӱрлӧ ритуал, йӱла, пайрем радам гоч эмлен мошташ тарвата. Вот тыгай илыш умылымашын акшат моткоч шерге, тудо курым-курымашлык. Садлан ме ӱшанлын тыге ойлен кертына: кызытсе саманыште илаш– тиде эн ончыч йырваш улшо пӱртӱсым умылыдымаш дене кылдалтше кризисым сеҥаш.

Тӱрлӧ калыкын пӱртӱсын ужашыже семын илен моштымыжо мемнан цивилизацийын моткоч кӱлешан алалжылан шотлалтеш.Тиде йодышым келгынрак ужаш тыгай примерым кондена: марий калыкын тӱняумлымаште Ю мут уло (палемдена: Ю – Юмо мутын ужашыже). Тудым вес семынже илышвий манаш лиеш. Ю уло гын, чылажат ила, кушкеш, тӱзлана: пеледыш ма але пушеҥге, тыгак янлык ден айдемат. Айдеме мландывалне илаш келыштаралтын, мландыже кавам онча («аважат мыланна кава, каважат мыланна ава»), кава гын Ю почеш ила. Тугеже кажне айдемылан Югорно дене каяш пӱралтын? Лач тиде шнуй корныжым тудо шке такыртышаш, поро ден осалым шке ойырен моштышаш. Тыгодым айдеме шарнышаш: Ю дене виян улыт калыкын онышт, шинчанужшо, карт-влак. А тыглайеҥ-влаклан Ю тыглаяк веле пуалтын.Тӱнямбал кумдыкышто гын, марий Ю Китай калыкын дао, Индий велне илыше-влакын мана, прана ойлуктышышт-влак деке лишыл. Финн-угор тӱняште эстон-влакын vӓgi нерген умлымаш ыштат тыгай радамынак илыш философийым рашемда. Икманаш, марий да финн-угор родына-влакын илыш негызышт – тиде икте-весышт дене ваш кылдалтше этика (поро ден осалым умылымаш) да экологий (илыш аралтыш).

Лач нине кок виктыш пӱртӱс ден айдеме коклаште эреак лийшаш, гармонийым эскерен шогат. Чыла тидым шотыш налын, ме тыгеракын каласен кертына: урал калык-влакын илыш философийышт утларакшым эрвел могыр философий деке лишыл.

Кызытсе наукын шымлымыже почеш, финн-угор калык-влак, тӱрлӧ йӧным кучылтын, шкеныштын кугурак кӱкшытыштӧ улшо национальный культурыштым проектироватлен кертыт.Тиде паша верын-верын да эркын-эркын каен шога, манаш лиеш. Но тыгодым икмыняр экшыкым ужаш лиеш. Мутлан, мыланна Европышто але Америкыште илыше-влакла кояш тӧчыман огыл, а шочмо мландынан саскаже лияш, шкаланна пӱралтше ӱмыр дене илаш, «изишольо» койыш дечын кораҥаш тыршыман. Ты шотышто сай да ӱшандарыше проектымат шарналташ лиеш. Мутлан, кӧргӧ эрыкан улшо этнофутурист-влак ХХ курым мучаш гычын, тоштойым (мифым) шымлен, кызытсе саманлан келшыше сынкуным муын, шке сымыктышышт дене мемнан чапнам кӱшнӧ кучат, финн-угор тӱням цивилизацийын феноменже семын ончыктат (Александр Иванов, Юрий Таныгин да т.м.).

Тӱрлӧ технологий негызеш шочшо проект-влак радамыште культурный ландшафт нергенат ойлыман. Амалже тыгай: кажне айдемылан шке шочмо калыкшын илышйӱлаже дене кылдалтше вер-шӧржӧ вож семынак улеш да тудлан ава-ачамландыжым аклаш, историйжын палыжым ужаш, йӱк-йӱанжым колаш полша. Тыге гына ме шочмо Сандалыкнан тичмашыжым шижын илен кертына, мемнан тӱвыра шамна (культурное сознание) огеш кӱрышталт, глобализаций ок лӱдыктӧ. Ты шотышто йодыш лектеш: могай шижмашым Йошкар-Олаште илыше-влаклан Набережная Брюгге урем конда?

Кызытсе саманыште тӱня мучко турист-влакын чотышт шукемеш. Тидыже мемнан курымын посна палыже манашат лиеш. Турист-влаклан кӧра южо элже шке экономикыжым вияҥда. Тыгак ялысе туризм жапым оҥайын да пайдалын эртарымылан шотлалтеш. Финн-угор калык-влак йот эл гыч толшо-влаклан мом ончыктен кертыт? Мутат уке, шкешотан тӱрлӧ илышйӱлам, аралалт кодшо ожнысо озанлык пашам, калыкмастар-влакын кидкучышыштым, цивилизаций дене амырген шуктыдымо мотор пӱртӱсым. Но тыгай проект-влак мландылан, пӱртӱслан, айдемылан эҥгекым кондышаш огытыл.

Чылажымат иктешлен, тыгеракын каласаш лиеш: финн-угор калык-влакын тӱвырашт тоштерыште арален кийыктыме экспонат лийшаш огыл. Нуно, у саман дене келыштаралтын, умбакыже вияҥден шогышо этноэкологий проект-влаклан негыз улыт. Ты шотышто кугыжанышат ӧрдыжтӧ шогышаш огыл, молан манаш гын, тудын тӱвыра политикыже обществыш экологий шамым шыҥдарышаш. Тыгай политикын рӱдыжӧ Айдеме лийшаш, кудыжо кӧргӧ эрыкан, пӱртӱсын ойыраш лийдыме ужашыже семын ила да вес йӱлалан/тынлан нимогай лӱдыкшым огеш кондо. Таче вес семын огеш лий.